O sytuacji cudzoziemców w Polsce w dobie epidemii, problemach, potrzebach i oczekiwaniach migrantów oraz o wysiłkach instytucji międzynarodowych i lokalnych  NGOsów na rzecz ochrony praw obcokrajowców w wywiadzie z konsultantką infolinii MIGRANT.INFO.PL (IOM Warsaw) Panią Emilią Piechowską.

 

1. Jak pandemia koronawirusa wpłynęła na sytuację cudzoziemców w Polsce

 

Według szacunków GUS w pierwszych miesiącach pandemii (koniec lutego – kwiecień 2020) z Polski wyjechało ok. 223 tysięcy cudzoziemców, czyli około 10% ogólnej liczby w stosunku do stanu z końca lutego 2020. Zatrudnienie cudzoziemców pomiędzy lutym a majem 2020 zmniejszyło się również o około 10%. Jest to związane zarówno z utrudnieniami w przekraczaniu granicy, ale także ze zmniejszonym popytem na pracę. Dane z raportu ‘Imigranci w polskiej gospodarce – raport z badań ankietowych’ przygotowanego przez Narodowy Bank Polski (NBP, lipiec 2020) pokazują także, że epidemia COVID-19 może obniżyć skłonność części firm (ok. 15 %) do rekrutacji cudzoziemców. Zatem mniejszy udział cudzoziemców w polskim rynku pracy może być tendencją utrzymującą się w kolejnych miesiącach.

 

W trakcie pandemii wprowadzono dla cudzoziemców także pewne ułatwienia, które weszły
w życie na mocy Ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych. Rozwiązania zakładają między innymi przedłużenie z mocy prawa zezwoleń na pracę, kart pobytu oraz wiz typu D kończących się w trakcie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego – wydanych zarówno przed jak i po ogłoszeniu tego stanu. Dokumenty zostają automatycznie przedłużone do 30 dnia po ustaniu stanu zagrożenia epidemicznego. Oznacza to, że cudzoziemcy nie muszą wyjeżdżać z Polski przed upływem ważności dokumentów, ale mogą kontynuować swój legalny pobyt w Polsce.  Rozwiązania te są korzystne dla cudzoziemców jak i pracodawców, bo pozwalają odłożyć w czasie dopełnianie formalności legalizacyjnych i wizyty w urzędach, co mogłoby się wiązać z dodatkowym narażaniem zdrowia. Ułatwienia te nie rozwiązują jednak wszystkich problemów cudzoziemców związanych z pobytem, bowiem przedłużone dokumenty są ważne jedynie w Polsce. W sytuacji kiedy cudzoziemiec chciałyby wyjechać na kilka dni, by odwiedzić rodzinę, nie będzie mógł już powrócić do Polski bez konieczności uzyskania wizy. W związku z ograniczeniami w funkcjonowaniu konsulatów i wydłużonym okresem oczekiwania na wizy, wielu cudzoziemców rezygnowało z wyjazdu z Polski, a co za tym idzie od miesięcy nie widziało swoich rodzin pozostających w kraju pochodzenia. Opisane utrudnienia dotyczą również służbowych wyjazdów zagranicznych.

 

Problematyczna jest także zmiana pracodawcy. W tym wypadku konieczne jest uzyskanie nowego zezwolenia na pracę lub nowego zezwolenia na pobyt i pracę.

 

2. Jak spadek ekonomiczny i bankructwo wielu firm wpłynęło na sytuację i dobrobyt cudzoziemców?

 

Z danych GUS wynika, iż zatrudnienie cudzoziemców zmniejszyło się o około 10%. Niestety brakuje danych pokazujących na przykład, czy w wyniku pandemii cudzoziemcy częściej tracili pracę niż polscy pracownicy, czy byli w stanie szybko podjąć kolejne zatrudnienie, otrzymać „postojowe” lub inne formy wsparcia oferowane w ramach tarczy antykryzysowych.

 

Na podstawie naszych obserwacji obejmujących również okres przed pandemią możemy postawić hipotezę, iż stabilność zatrudnienia cudzoziemców jest niższa niż pracowników polskich. Z naszych obserwacji wynika, iż  cudzoziemcy często wykonują pracę w oparciu o umowę zawartą na okres ważności ich wizy. W przypadku uzyskania wizy na podstawie oświadczenia okres ten może być krótszy niż 6 miesięcy. W przypadku trudnej sytuacji finansowej pracodawcy, pracownicy posiadający umowy na krótki okres są w pierwszym rzędzie narażeni na utratę pracy. Zakończenie stosunku pracy w związku z upłynięciem okresu ważności umowy, jest bowiem łatwiejsze dla pracodawcy niż wypowiedzenie umowy. W opisanej sytuacji cudzoziemcy nie kwalifikują się do żadnego rodzaju wsparcia, ani w ramach tarczy antykryzysowej, ani w ramach pomocy społecznej.

 

Warto tutaj również wspomnieć, iż  cudzoziemcy w Polsce mają ograniczony dostęp do zasiłków dla bezrobotnych oraz opłacanego przez urząd pracy ubezpieczenie zdrowotnego. Mogą otrzymać je tylko poszczególne kategorie cudzoziemców, m.in. osoby, które uzyskały zezwolenie na pobyt stały lub zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego, czy zezwolenie na pobyt i pracę i wykonywały pracę przez co najmniej 6 miesięcy. Oznacza to, że osoba, która od kilku lat pracuje i zamieszkuje w Polsce na podstawie wizy nie będzie miała prawa do zasiłku ani do ubezpieczenia zdrowotnego. Większość kategorii cudzoziemców posiadających zezwolenia na pobyt może jednak zarejestrować się jako osoby poszukujące pracy, czy skorzystać z dostępu do ofert pracy oraz specjalistycznego poradnictwa oferowanego przez urzędy pracy.

 

Pogorszenie sytuacji ekonomicznej i bankructwo wielu firm pozostawiło bez pracy zarówno Polaków jak i migrantów. Należy jednak pamiętać, że migranci, którzy w wyniku pandemii stali się bezrobotni są bardziej narażeni na wykorzystanie i łamanie ich praw, niż obywatele Polski z co najmniej kilku powodów. Wielu cudzoziemców nie ma dostępu do pomocy społecznej, w tym również zasiłku dla bezrobotnych, co w przypadku utraty pracy pozostawia ich w bardzo trudnej sytuacji finansowej. Co więcej, cudzoziemcy najczęściej nie posiadają rozbudowanej sieci kontaktów społecznych, które w sytuacji utraty pracy mogą stanowić cenne wsparcie w znalezieniu nowej pracy. Dodatkowo, brak  lub słaba znajomość języka polskiego utrudnia cudzoziemcom dostęp do informacji o swoich prawach i obowiązkach, przez co łatwiej mogą zostać oszukani lub wykorzystani.

 

Biorąc pod uwagę powyższe należy skoncentrować działania na ochronie praw migrantów i zapobieganiu ryzyku wykorzystania. Należy też bacznie obserwować wpływ pandemii na takie zjawiska jak wykorzystanie do pracy przymusowej i handel ludźmi oraz systemowo zapobiegać i przeciwdziałać tym procederom, udzielać natychmiastowej i efektywnej pomocy ofiarom, co w sytuacji pandemii może stanowić większe wyzwanie niż dotychczas.

 

3. Z jakimi problemami najczęściej zwracają się do Państwa cudzoziemcy szukający pomocy i wsparcia? Obywatele jakich krajów są najliczniejszą spośród zwracających się do Państwa?

 

Najczęściej zwracają się do nas obywatele Ukrainy, czyli przedstawiciele najliczniejszej grupy cudzoziemców zamieszkujących w Polsce. Kolejnymi grupami są obywatele Białorusi, Gruzji oraz Indii.

 

IOM prowadzi Infolinię Migrant.info dla cudzoziemców z województwa wielkopolskiego, dzięki której mogą oni bezpłatnie uzyskać poradę dotyczącą legalizacji pobytu czy pracy, oraz otrzymać inne informacje z zakresu praw i obowiązków cudzoziemców w Polsce. Infolinia dostępna jest pod numerem telefonu 22 490 20 44, od poniedziałku do piątku w godz. 9.00-17.00. Informacje udzielane są przez konsultantów IOM w 4 językach: polskim, angielskim, ukraińskim i rosyjskim. Gdy pojawia się konieczność udzielenia porady w innym języku, korzystamy z pomocy tłumaczy.

 

Prowadzimy także wielojęzyczną stronę www.migrant.info.pl, zawierającą informacje dotyczące legalizacji pobytu, a także inne przydane informacje dotyczące życia w Polsce.

 

Działania te są realizowane w ramach projektu„#AKTYWATOR WLKP – Wsparcie integracji migrantów w województwie wielkopolskim”, współfinansowanego przez Fundusz Azylu, Migracji i Integracji, i Miasto Poznań  a realizowane w partnerstwie z Miastem Poznań i Fundacją Centrum Badań Migracyjnych.

 

Cudzoziemcy zwracają się do nas, ponieważ potrzebują rzetelnej informacji i wsparcia w zrozumieniu zawiłych procedur  migracyjnych. Wyjaśniamy, jakie dokładnie dokumenty należy złożyć do urzędu, w celu legalizacji pobytu, jak wygląda procedura administracyjna oraz jakie są obowiązki i prawa cudzoziemca w trakcie oczekiwania na kartę pobytu. Z naszych obserwacji wynika, że aplikowanie o kartę pobytu nastręcza trudności nie tylko osobom, które robią to po raz pierwszy. Procedura jest niestety na tyle skomplikowana i czasochłonna, że często sprawia problemy także osobom, które od wielu lat mieszkają w Polsce i dobrze znają język polski.

 

Pytania od dzwoniących często dotyczą także tego, co można zrobić w sytuacji, gdy na kartę pobytu oczekuje się bardzo długo, np. ponad rok. Tak długi okres oczekiwania jest dla cudzoziemców sytuacją wyjątkowo niekorzystną i bardzo stresującą. Czasem wiąże się także z brakiem możliwości wykonywania w tym czasie pracy, o ile pracodawca nie wystąpi dodatkowo o zezwolenie na pracę, czy brakiem możliwości wyjazdu za granicę bez konieczności ubiegania się o wizę w celu powrotu do Polski. W takich sytuacjach informujemy cudzoziemców, np. o możliwości złożenia ponaglenia oraz udzielamy informacji, jak takie pismo przygotować.

 

Wielu cudzoziemców zwraca się do nas także w przypadku problemów z pracodawcą. Najczęściej chodzi o brak wypłaty wynagrodzenia lub jego części, pracę niezgodną z warunkami określonymi w zezwoleniu, pracę w godzinach nadliczbowych itp. Niestety takie przypadki nie są odosobnione – takich telefonów otrzymujemy co najmniej kilka w tygodniu. Dzwoniący są informowani o swoich prawach w danej sytuacji, kierowani do Państwowej Inspekcji Pracy czy na policję, kierowani do lokalnych punktów bezpłatnej pomocy prawnej oraz informowani o możliwości wystawienia wezwania do zapłaty. Sprawa dochodzenia niewypłaconego wynagrodzenia jednak znacznie komplikuje się w sytuacji, kiedy cudzoziemiec pracował bez wymaganych dokumentów – jego pobyt był nielegalny, nie posiadał zezwolenia na pracę lub umowy. Oczywiście w takich przypadkach również można ubiegać się o wypłatę należnego wynagrodzenia, ale cudzoziemcy niestety muszą liczyć się z tym, że z powodu nielegalnej pracy mogą zostać wobec nich wyciągnięte konsekwencje. Może to być kara grzywny, ale także zobowiązanie do powrotu do kraju pochodzenia oraz czasowy zakaz ponownego wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i innych państw obszaru Schengen.

 

Wiele kierowanych do nas pytań dotyczy także specjalnych rozwiązań wprowadzonych dla cudzoziemców w związku z pandemią koronawirusa. Jak już wspomniałam, rozwiązania zakładają między innymi automatyczne przedłużenie zezwoleń na pracę oraz wiz typu D kończących się w trakcie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego – wydanych zarówno przez jak i po ogłoszeniu tego stanu. Dzwoniący najczęściej chcą się upewnić, że prawidłowo interpretują przepisy i że ich pobyt jest legalny.

 

4. Jakie są drogi i możliwości ich wsparcia proponowane przez Państwo lub inne powołane do tego instytucje?

 

W dyskusji o integracji migrantów coraz częściej podkreśla się dużą rolę miast w tym procesie. I słusznie. Na ich terenie bowiem osiedla się większość cudzoziemców zamieszkujących w Polsce. Coraz większe zróżnicowanie populacji na pewno stawia przed miastami zadania takie jak dostosowanie działania podmiotów publicznych i prywatnych do potrzeb poszczególnych grup mieszkańców. Dlatego coraz więcej miast decyduje się także na stworzenie spójnej i całościowej strategii integracji migrantów, określającej sposoby włączenia cudzoziemców w poszczególne obszary życia społecznego – edukację, rynek pracy, ochronę zdrowia, kulturę. Dokumenty mogą także określać, w jaki sposób miasto zamierza przeciwdziałać dyskryminacji oraz dążyć do równego traktowania wszystkich mieszkańców. Pionierem w przygotowaniu strategii jest Miasto Gdańsk, które Model Integracji Migrantów stworzyło jeszcze w 2016 roku. Pracę nad założeniami do strategii integracji migrantów niedługo rozpocznie także Poznań z zaangażowaniem przedstawicieli biznesu, środowiska akademickiego, społeczeństwa obywatelskiego, lokalnych i regionalnych urzędników oraz instytucji samorządowych, a prace facylitowane będą przez IOM. Działania te również są  częścią wspomnianego projektu „#AKTYWATOR WLKP – Wsparcie integracji migrantów w województwie wielkopolskim”.

 

5. Jaka jest rola lokalnych NGOsów w pomocy dla tej grupy i czy jest ona wystarczająca?

 

Organizacje pozarządowe są niezwykle ważnymi podmiotami mającymi ogromy wkład w proces integracji cudzoziemców w Polsce. Organizacje posiadają także doświadczenie i wypracowane skuteczne sposoby wspierania migrantów – są zatem skarbnicą wiedzy i pomysłów dotyczących systemowych rozwiązań wspierających integrację zarówno na poziomie lokalnym jak i centralnym . Ze względu na bezpośredni kontakt z beneficjentami trzeci sektor posiada dobry wgląd w sytuację cudzoziemców i zazwyczaj jako pierwszy dostrzega trudności, z jakimi mierzą się cudzoziemcy.

 

We wszystkich większych miastach działa co najmniej po kilka organizacji, które świadczą różnego rodzaju usługi dostępne bezpłatnie dla cudzoziemców – pomoc prawną, kursy językowe, doradztwo zawodowe, czy pomoc psychologiczną. Nieoceniony jest także wkład organizacji pozarządowych w budowanie dialogu  międzykulturowego i tworzenie przestrzeni i wydarzeń, w trakcie których cudzoziemcy i społeczność lokalna mogą się spotkać i poznać, co jest bardzo ważnym wymiarem integracji. Większość organizacji  pozarządowych wspierających cudzoziemców koncentruje swoje działania w miastach i ich oferta jest naprawdę szeroka. Sytuacja wygląda inaczej w mniejszych miastach i na wsi, do których organizacje docierają w znacznie mniejszym zakresie. Tam dostęp do wsparcia w integracji jest naprawdę ograniczony. Obecnie IOM prowadzi projekt SHARE SIRA współfinansowany przez Fundusz Azylu, Migracji i Integracji Unii Europejskiej, którego celem jest właśnie wsparcie integracji na obszarach wiejskich, które odgrywają coraz większą rolę w przyjmowaniu cudzoziemców. W ramach projektu zamierzamy stworzyć regionalne platformy współpracy na Mazowszu i Dolnym Śląsku,  do których zaprosimy władze regionalne i lokalne, lokalne instytucje systemu pomocy społecznej, opieki zdrowotnej i edukacji, organizacje społeczeństwa obywatelskiego, wolontariuszy, organizacje kierowane przez migrantów i uchodźców. Platformy mają ułatwić wyżej wymienionym instytucjom wymianę doświadczeń i dobrych praktyk w zakresie koordynacji działań integracyjnych.

 

W każdym województwie przewidziane jest wdrożenie innowacyjnego, oddolnego projektu integracyjnego będącego odpowiedzią na szczególne potrzeby cudzoziemców w regionie wiejskich,

 

6. Jakie są organizację cudzoziemców działające w Polsce i jaki jest obszar ich działalności? Będziemy wdzięczni również za wskazanie kilku ciekawych inicjatyw skierowanych do cudzoziemców lub służących poprawie ich warunków życia społecznego?

 

Jak wspomniano powyżej, w Polsce działa bardzo wiele organizacji pozarządowych wspierających cudzoziemców – w największych miastach jest po ich kilka, a w Warszawie  kilkanaście.

 

Inicjatyw skierowanych do cudzoziemców w dużych miastach jest naprawdę wiele i dosyć trudno wybrać te najciekawsze. Interesujące i naprawdę bardzo wartościowe są na pewno organizacje i działania tworzone przez samych cudzoziemców. Są to m.in. Fundacja Nasz Wybór i Fundacja dla Somalii zlokalizowane w Warszawie, czy Fundacja Ukraina mieszcząca się we Wrocławiu. Organizacje te oprócz wspierania cudzoziemców mają także ogromny wkład w popularyzowanie kultur migrantów, budowanie dialogu i stwarzanie przestrzeni do wzajemnego poznawania się i integracji. Ciekawą inicjatywą jest także Festiwal Kultury Ukraińska Wiosna organizowany od 2008 roku w Poznaniu przez Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne ‘Polska-Ukraina’. Ten największy festiwal kultury ukraińskiej w Polsce co roku stwarza przestrzeń do dialogu i integracji oraz odkrywa nowe talenty artystyczne.

 

Organizacją zasługującą na szczególne wyróżnienie jest także nieformalna inicjatywa Chlebem i Solą działająca w Warszawie i okolicy, która zajmuje się głównie pomocą uchodźcom, choć wspiera także inne grupy cudzoziemców. Chlebem i Solą pomaga m.in. w znalezieniu mieszkania i pracy, organizuje wyjazdy wakacyjne dla dzieci oraz wspiera dzieci w nauce polskiego i nadrobieniu szkolnych zaległości. Chlebem i Solą często pomaga także w zaspokojeniu pewnych potrzeb materialnych, np. w wyposażeniu mieszkania. Absolutnie wyjątkowe w tej inicjatywie jest to, że jest ona w dużej mierze prowadzona przez wolontariuszy.

 

Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji (IOM) jest agendą powiązaną ONZ i wiodącą światową organizacją w dziedzinie migracji. W skład IOM wchodzą 173 państwa członkowskie, w tym Polska. Misją Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji (IOM) jest promowanie uporządkowanej migracji z poszanowaniem praw człowieka, dla dobra wszystkich. IOM wspiera kraje w sprostaniu wyzwaniom operacyjnym i społeczno-gospodarczym związanym z migracjami, pomaga migrantom, chroni ich prawa. Na mocy swojego mandatu, IOM działa na rzecz zarządzania migracjami w sposób uporządkowany i humanitarny, promowania współpracy międzynarodowej w dziedzinie migracji oraz znajdywania praktycznych rozwiązań dla wyzwań migracyjnych. Udziela również pomocy migrantom w potrzebie, w tym także uchodźcom i osobom przesiedlonym. Konstytucja IOM wyraźnie podkreśla wzajemny związek między migracją a rozwojem ekonomicznym, społecznym i kulturowym.